Prolog

W 1945 roku Frances Donnell – pisarka i uznana hodowczyni ptactwa – przyszła na świat w Stanach Zjednoczonych. W 1983 sfałszowała własną śmierć, udając, że umiera na toczeń – chorobę, z którą się borykała od młodości. Kilka miesięcy później okazało się, że to tylko plotka. Po pewnych kontrowersjach, do których jeszcze wrócimy, Frances na wiele dekad pozostała osobą anonimową. Już w wieku XXI, przygnieciona ciężarem choroby, która nie przestawała trawić jej ciała, przybyła do Hiszpanii. Zawsze powtarzała, że opuściła swój kraj, gdy zrobiła się za stara, żeby siadać do pisania. A przecież pisała tylko opowiadania.

To jednak nie była prawda, wcale nie chodziło o jej podeszły wiek, ale o poczucie, że jej nowe dzieła nie dorównałyby poziomem tym pierwszym, zbieranym w różnych antologiach aż do znudzenia. Frances nie była jedną z tych artystek, które na stare lata rozmyślają o przeszłości, określając, z niejakim zażenowaniem, swoje pierwsze teksty jako „młodzieńcze”. Frances nigdy nie napisała dzieł młodzieńczych, tylko Dzieła – Dzieła zebrane Frances Donnell – i nie miała się czego wstydzić. Tworzyła z dumą wykraczającą poza ramy tekstu, a jej głos unosił się znad znaków na papierze, zwracając się bezpośrednio do czytelnika. Zdawała się nienawidzić każdego swojego bohatera i jednocześnie mu współczuć. Jej podejście do pisarstwa było rzadko spotykane wśród literatów – „pisać to wieszczyć i nie mam zamiaru negować tej powinności”, skwituje. Jednak po przybyciu na obcą ziemię i zamieszkaniu w małym domku z granitu, w okolicach Madrytu, zamieniła się w zwykłą staruszkę, którą łatwo wziąć za turystkę.

Pierwsze, co postanowiłam, to zmienić jej imię. Nadać pseudonim. Może Francisca. Trzeba jednak przyznać, że „Frances” fonologicznie jest dużo lepsze, jak delikatne imię, które na długo pozostaje w ustach i pamięci czytelnika zainteresowanego fascynującym życiem autorki. Nie miałam okazji jej o to zapytać, ale wiem, że spodobałby jej się taki pseudonim – pisała, co prawda, prozę, ale była świadoma melodyjności słów. Chciałabym móc powitać ją na lotnisku z tabliczką z jej imieniem, moim notatnikiem z czarnej skóry w ręku i piórem przygotowanym, by uwiecznić wszystkie perełki mądrości, jakie wypłynęłyby z jej pomarszczonych ust. Miałam pecha, gdyż Penguin Random House – wydawnictwo, które miało zaszczyt wydać jej dzieła w języku hiszpańskim – ogłosiło jej przybycie do naszego kraju, kiedy już zdążyła wylądować na lotnisku Barajas.

Donnell urodziła się w katolickiej rodzinie na południu Stanów Zjednoczonych. W młodości podupadła na zdrowiu, a kiedy już nie mogła dłużej wytrzymać, przyjechała do Hiszpanii. Katolickość i zabytki kraju inkwizycji, który stał się jej nowym domem, sprawiały jej prawdziwą przyjemność. Były to miesiące pełne spokoju, pomimo tego, co mogłoby wynikać ze stron poniższej biografii. Okazałe ptactwo, jakie hodowała na swojej farmie w Stanach Zjednoczonych, stało się odległym wspomnieniem. Siedząc na granitowej skale w San Lorenzo de El Escorial, z ciemną sylwetką klasztoru odcinającą się na tle zachodzącego słońca, pisarka zwracała swoje spojrzenie ku szarym gołębiom szukającym okruchów między krokami pielgrzymów.

Przemoc zimy odcisnęła piętno na jej szczupłym ciele, nawet jeśli ona sama nigdy by nie przyznała, że góry to nie najlepsze miejsce na spędzenie ostatnich lat życia. Pewnego słonecznego, choć mroźnego dnia pod koniec zimy w San Lorenzo de El Escorial Donnell odeszła z tego świata. Niewiele osób o tym wie, gdyż stara i pomarszczona popadła w zapomnienie tych, którzy podziwiali ją w czasach, kiedy pisywała do „The New Yorkera”.

Osobiście uważam, że powieść ma dużo większą wartość jako gatunek niż opowiadanie. „Krótka forma literacka”, jak lubią mówić co niektórzy, jest sztucznym tworem, pretensjonalnym i łatwym, który może uskutecznić każdy, kto uczęszcza na te groteskowe kursy pisania. Nie jest to trudniejsze od przepisu kulinarnego. Nie chcę przez to powiedzieć, jako biografka i badaczka Donnell, że jej dzieła są nieistotne lub złe. Nie mam jednak najmniejszych wątpliwości, że gdyby skupiła swoje wysiłki na dłuższych formatach, nie skończyłaby jako nieznana staruszka w granitowej chatce w okolicach Madrytu.

Frances może i wyglądała na starszą panią, ale jeśli chodzi o relacje międzyludzkie, była całkowitym beztalenciem i zaprzeczeniem idealnej babci. I chociaż wolałabym zostać uczennicą jakiegoś uznanego powieściopisarza i to z nim przeprowadzić wywiad, musiałam się zadowolić okazją, jaka mi się nadarzyła. Ktoś mógłby mi zarzucić, że nie jestem właściwą osobą, by spisać jej biografię: historię życia i późniejszego dorobku literackiego Frances Donnell. Jednak zanim podzielę się tym wszystkim, co przeżyłam u jej boku, nie omieszkam wspomnieć, że to, co mam zamiar opowiedzieć, zainteresuje nie tylko wielbicieli pisarki, ale również miłośników dobrej literatury.

1. Zdjęcie Frances

Frances siedzi na czymś, co przypomina schodek z cegły, a jej nogi owinięte są spódnicą od dwuczęściowego kompletu. Sądząc po odcieniach szarości, jest w jakimś kremowym albo pastelowym kolorze. Zdjęcie to zostało niezgrabnie zeskanowane w tym samym archiwum, w którym zetknęłam się z pierwszym opowiadaniem autorki. Nie z pierwszym, które napisała, rzecz jasna, tylko pierwszym, które ja przeczytałam. Tamto wydarzenie było, w pewnym stopniu, zalążkiem tekstu, który czytelnik trzyma teraz w rękach.

Udało mi się zrobić kopię zdjęcia, przekonawszy dyżurującą archiwistkę, że nie mam zamiaru nigdzie go rozpowszechnić i nie naruszam tym samym żadnych praw. Moje pobudki były dziecinne: chciałam powiesić sobie to zdjęcie w pokoju i na nie patrzeć. Darzyłam pisarkę ogromnym podziwem. „I pani również powinna” – zasugerowałam nawet archiwistce, zupełnie nieświadomej, że stała się moją wspólniczką w zbrodni – fotografia Frances okazała się bowiem swoistym lustrem. Nie byłyśmy tą samą osobą – nie wtedy – ale ja utożsamiałam się z Frances do tego stopnia, że przyszły czytelnik książki mógłby potraktować nas jako bratnie dusze, kontynuacje siebie samych.

Frances ma na tym zdjęciu najprawdopodobniej rajstopy z nylonu. Nigdy nie przestała ich nosić, nawet kiedy jej nogi były już tylko chudymi kośćmi powleczonymi popękaną skórą. Na zdjęciu, kiedy jest jeszcze młoda i pozuje przed obiektywem, siedzi jak prawdziwa dama – z nogami nie skrzyżowanymi, tylko złączonymi z boku, jak arystokratki podczas jazdy konnej. Z jej ręki je coś, co przypomina białą kaczkę. W rzeczywistości kaczka wcale nie je, tylko przygląda się – jak się domyślam – ususzonym ziarnom kukurydzy albo nasionom. Niemalże jak na Noli me tangere – ten tytuł to słowa niewdzięcznego Jezusa, jakie skierował do Marii Magdaleny zaraz po swoim zmartwychwstaniu – kaczka również nie dotyka Frances. Pisarka ofiaruje pożywienie, do którego ptak może się zbliżyć tylko na kilka centymetrów i podziwiać spojrzeniem. Wpatruje się więc w dno plastikowego pojemnika, który Frances trzyma w ręku. Możliwe również, choć to tylko nasze domysły, że naczynie jest zwyczajnie puste.

Delikatny zegarek na lewym nadgarstku Frances dodaje jej kobiecości i sprawia, że wygląda jak nauczycielka matematyki albo nawet i bibliotekarka.

Ciemna cegła schodów kontrastuje z lekkością i światłem bijącym od autorki, która zza okularowych szkieł spogląda w bok. Najprawdopodobniej obserwuje resztę swojej ptasiej armii krążącej po gospodarstwie. W lewym górnym rogu zdjęcia widać nawet profil jednego ptaka. Nie sposób określić jego gatunku. Nadaje on fotografii nieidealnej równowagi i podkreśla jej naturalność, spontaniczność.

Duży rozmiar żakietu Frances sugeruje strach przed własną seksualnością. Przed tym, że jej piersi zarysują się pod bawełną i uczynią z niej kobietę – kobietę pożądaną przez innych.
Prawdziwy smutek zdjęcia przebija z prawej jego strony, z której krzyczy do nas para kul będących niezaprzeczalnym dowodem niepełnosprawności pisarki. Ona sama je tam ułożyła jako część swojego attrezzo, część swojego ja. Nie nakazała fotografowi, żeby je usunął z pola widzenia, z ujęcia, które uwieczni ją na papierze. Frances prezentuje nam się na fotografii taką, jaką jest.